Guaraní/Gramática/Tiempos verbales

(en construcción y desarrollo)

Peteî táva herava mborayhupe oiko oñondivepa tuva sy ha ogaygua joayhu ha tekojoja apytepe tuva omba`apo oñemyatyrohape mba`yruguata sy ombovyvy ao opavave mba`era mitã tuichaveva ko`ere oho mbo`ehaope michiveva opyta aja isaraki korapyre

Introducción editar

  • En la literatura gramatical corriente en uso en el Paraguay, se denomina a los determinantes y Modificadores como Accidentes del verbo. El tiempo es pues, en esta literatura, uno de los accidentes del verbo.-
  • El tiempo del verbo guaraní se denota mediante modificadores (determinante de 2º grado, sufijo) simples o combinados. 1) mediante adverbios de tiempo. 2) mediante sufijos temporales privativos del verbo, que se denominan "sufijos de tiempo verbal" 3) combinando adverbio temporal y partícula de tiempo verbal específica.-

Debe tenerse en cuenta, que existen también los tiempos nominales: (presente (Ø), pretérito (kue/ngue) y futuro (rã), que se expresan mediante una partícula sufija, modificador temporal específico de los nombres. Suele incluirse también el sufijo compuesto Rangue (Râ+ngue). Muchas veces estos sufijos nominales modifican el concepto temporal de la acción del verbo. Estos tiempos nominales se tratan específicamente en la sección "Tiempos Nominales".-El símbolo (Ø) corresponde al modificador "vacío" o "cero", es decir, cuando un sustantivo no tiene kue/ngue o +rã, el nombre esta en tiempo nominal presente o actual.- (kavaju, caballo actual, del presente) kavajukue, ex-caballo,caballo del pasado/ Kavajurã, caballo-para-el- futuro) Tupão, iglesia actual; tupãokue, ex-iglesia; Tupãorâ: la futura iglesia.-

La concepción del tiempo del guaraní, es distinta, o no corresponde exactamente a los llamados tiempos del español. Éste, se caracteriza porque las desinencias de "tiempo", son sincréticas, porque expresa número, persona, modo, aspecto y tiempo. En cambio el guaraní, tiene partículas especializadas en expresar solamente el tiempo. No obstante, hay autores como Lizzi, que utilizan la teoría TAM (tiempo, aspecto, modo), para explicar el sistema temporal del verbo guaraní.-

TIEMPOS VERBALES usuales -TABLA TV2 editar

  • Modificadores temporales del verbo
  • Ejemplos con la 1a persona singular del verbo KARU (COMER) ORAL -REGULAR -1A CONJUGACION - AREAL
TIEMPO VERBAL SUFIJO de tiempo verbo conjugado traduccion al español Observaciones
Tiempo Presente Básico
 para algunos, el Presente Perfecto. 

(puede significar otras relaciones temporales o tiempos)

Ø (vacío) aKaru (yo) como - Este tiempo se construye anteponiendo los prefijos de la Tabla de los Determinantes del Verbo-para éste tipo de verbo, columna 1 en amarillo.-
pretérito perfecto ma (àtono) aKarúma ya comí ma es un adverbio de tiempo= ya (español)

pero hay autores que la consideran sufijo temporal verbal

pretérito imperfecto (soler + infinitivo) mi (átono) aKarúmi solia comer '-
pretérito reciente kuri aKaru kuri comi (recientemente,

hace poco, hace un rato

Kuri pretèrito debe estar siempre pospuesto (sufijo) kuri antepuesto al verbo, significa futuro/ "mas tarde", "dentro de un rato" EJ. Kurive aHáta - Mas tarde iré = iré mas tarde iKuriguiteri pe Tembiapo - Demorará todavìa esa tarea.-

pretérito anterior indefinido Ra'e aKaru ra'e he comido (antes) -
pretérito remoto evocativo Raka'e aKaru raka'e habia comido (en un pasado indefinido que se evoca,

en un tiempo remoto

German de Granda considera a raka'e, como una de las marcas constativas de la realidad del discurso -

pretérito remoto formal

para algunos, pretérito pluscuamperfecto

va'ekue aKaru va'ekue he comido (antes, pasado remoto indefinido) -
pretérito remoto apocopado popular 1
 (se elimina /'e/ de va'ekue)
vakue aKaru vakue he comido -
pretérito remoto apocopado popular 2

(se elimina /v/ y /'e/ de va'ekue

  • para algunos, pretèrito perfecto
'akue aKaru'akue he comido -
futuro común ta aKaruta comeré -equivale al futuro ingles con "Will"
futuro de obligaciòn va'erâ aKaru va'erâ debo comer equivale al futuro inglés con "shall"
futuro de obligaciòn popular 2

(se elimina /'e/ de va'erâ)

varâ aKaru varâ debo comer -
futuro de obligaciòn popular 1

(se elimina /v/ y /'e/ de va'erâ

  • par algunos, futuro necesario
'arâ aKaru 'arâ debo comer -
futuro incierto o

futuro de determinaciòn

  • para algunos futuro dudoso
ne (átono) aKarúne comería (futuro incierto)


comeré sin duda alguna akarúne (de autodeterminaciòn en 1a pers )

o bien futuro de mandato en las otras, p-ej. reKarúne (comerás sin duda alguna)

Otros Tiempos Verbales usuales editar

  • estos tiempos envuelven mayor significacion modal o aspectiva
TIEMPO VERBAL SUFIJO de tiempo verbo conjugado traduccion al español Observaciones
Tiempo Presente continuativo 1 o Imperfecto
 para algunos, el Presente imperfecto. 

(puede significar otras relaciones temporales o tiempos)

aína aKaru aína (yo) estoy comiendo (en este momento) VER MAS ABAJO EL USO INDISTINTO DE AÍNA O HÍNA
Presente intermitente

-acciòn que se repite o que es habitual (con iteraciòn)

ikóni aKarú aikóni como (de tanto en tanto) aKaru aikóni Ña María pe (suelo comer habitualmente en lo de doña María)
presente continuativo 2 hína aKarú hína estoy comiendo la diferencia con Ina, es que Hina no varía en ninguna de las personas
pretérito perfecto reciente enfatico ma kuri aKaruma kuri comi (recientemente, hace poco, hace un rato es un tiempo compuesto por ma y kuri

-

pretérito anterior indefinido ma kuri hína aKaruma kuri hína ya habia estado comiendo (antes) - particula trimembre: ma+ kuri+ hína
pretérito remoto evocativo-perfectivo ma Raka'e aKaruma raka'e ya habia comido (en un pasado indefinido que se evoca,

en un tiempo remoto

- -

USO DE AÍNA Y DE HÍNA editar

Aína, tiene una estrecha relación con el ainda portugués, y con el "aina" del español antiguo. Cervantes lo utilizaba todavía:" ..y aún podría ser que fuése mas aína..". Sin embargo, actualmente, el aína guaraní tiene el sentido de acción contínua o de estado que se mantiene. Suele utilizarse el gerundio español para traducirlo, y mas enfáticamente la perífrasis con (seguir + gerundio ) En cambio el ainda del portugués, equivale al adverbio español todavía y éste se traduce corrientemente en guaraní mediante gueteri.- las particulas varían de la siguiente manera:

Ché aMba'apo aína - Yo sigo trabajando, estoy trabajando, continúo en el trabajo

Ndé reMba'apo reína - tú sigues trabajando

Ha'e oMba'apo oína/hína

Ñande ñaMba'apo ñaína

Ore roMba'apo roína

Peê peMba'apo peína

Ha'ekuéra oMba'apo hína

Omba'apo hína Hikuái

En esta conjugación, hay concordancia entre la partícula de numero y persona prefija y la declinación prefija de -ÍNA.-

En Paraguay la misma conjugación se realiza también utilizando SIMPLEMENTE hína en todas las personas: aMBa'apo hína, reMba'apo hína, oMba'apo hína, ñaMba'apo hína,roMba'apo hína, peMba'apo hína, Ha'ekuéra omba'apo hína, Omba'apo hína hIKUÁI. No es así en la provincia argentina de Corrientes, donde el -ína siempre se conjuga de la siguiente forma: amba'apo aína, remba'apo reína, omba'apo oína, ñamba'apo ñaína, romba'apo roína, pemba'apo peína, ha'ekuéra omba'apo oína, omba'apo oína Hikuái.

PARA ENFATIZAR AÚN MÁS EL SENTIDO DURATIVO, EN AMBAS FORMAS DE CONJUGACIÓN, SUELE AÑADIRSE EL ADVERBIO GUETERI (TODAVÍA): Ché aMba'apo aína/hína gueteri. Estoy trabajando todavía.-



sigue....